Baza „Lista Żydowska” Zachowane karty zgonów ludności żydowskiej w zespole „Urząd Statystyczny Rzeszy w Berlinie” w zasobie Archiwum Państwowego w Opolu

Baza została stworzona na podstawie kart Urzędu Statystycznego Rzeszy [Statistisches Reichsamt] przechowywanego w Archiwum Państwowym w Opolu, stanowiącego część zbioru podzielonego pomiędzy niemieckie i polskie archiwum.

Zespół tworzą karty statystyczne sporządzone w urzędach stanu cywilnego Rzeszy. Do przygotowania bazy wydzielono karty dotyczące jedynie ludności wyznania mojżeszowego stanowiące 33 j. a. – 0,56 m. b., opisane nazwami urzędów stanu cywilnego, w których zostały wytworzone.

Przejdź do bazy >>

Dzieje zespołu

Urząd Statystyczny Rzeszy powstał 18 listopada 1918 r. w wyniku przekształcenia Cesarskiego Urzędu Statystycznego [Kaiserliches Statistisches Amt] założonego w 1872 roku. Podlegał on Ministerstwu do Spraw Gospodarczych [Reichswirtschaftsministerium]. Podczas działań wojennych registratura poniosła duże straty. Budynek urzędu został zbombardowany 19 maja 1944 r. Część akt niemieckiego urzędu statystycznego po II Wojnie Światowej przechowywana była przez Główny Urząd Statystyczny w Warszawie. Stamtąd, za pośrednictwem Archiwum Akt Nowych w Warszawie, została w 1959 roku przekazana do opolskiego archiwum. Depozyt w ilości 124 m.b. złożono w magazynach Oddziału Terenowego w Brzegu Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Opolu. W 1964 roku Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych wyraziła zainteresowanie depozytem i skierowała do dyrektora opolskiego archiwum, Oswalda Popiołka, zapytanie o zawartość zespołu. W 1966 roku pracownicy Oddziału Terenowego w Brzegu wstępnie uporządkowali zespół, wydzielając z niego materiały dotyczące terenów leżących w granicach dzisiejszej Republiki Federalnej Niemiec. Ze sporządzonego przez nich spisu wynika, że w części tej znajdowały się karty statystyczne z okręgów: Neubrandenburg, Cottbus, Magdeburg, Frankfurt, Dresden, Leipzig, Chemnitz, Erfurt, Halle, Gera, Potsdam, Rostock oraz landów Schleswig-Holstein, Hamburg, Niedersachsen, Bremen, Nordheim-Westfalen, Hessen, Rheinland-Pfalz, Baden-Wüttemberg, Saarland. Do wydzielonej części zakwalifikowano też wiązkę kart wytworzoną w Wiedniu.

Na polecenie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w 1966 roku „niemiecką” część kartotek Urzędu Statystycznego Rzeszy w ilości 73 m.b. przekazano do Archiwum Państwowego we Wrocławiu. Materiały stanowiły 230 paczek zawierających karty urodzeń i zgonów sporządzonych na drukach Urzędu Statystycznego Rzeszy. W październiku 1966 roku archiwiści z Niemieckiej Republiki Demokratycznej odebrali z wrocławskiego archiwum materiały zespołu. Akta te wraz z innymi zespołami przekazane zostały Niemieckiej Republice Demokratycznej na podstawie porozumienia zawartego ze Służbą Archiwalną NRD (Staatliche Archivverwaltung). Na terenie Niemiec materiały archiwalne Statystycznego Urzędu Rzeszy (zespół nr R 3102) – w rozmiarze 32 m.b. stanowiących 9834 j.a. – przechowywane są w Bundesarchiv Berlin-Lichterfelde. Po wojnie zespół podzielony został między archiwa Niemieckiej Republiki Demokratycznej i Republiki Federalnej Niemiec. Do Deutsches Zentralarchiv w Poczdamie (NRD) akta przekazywane były w latach 1951-1967 przez Centralny Urząd Statystyczny (Staatliche Zentralverwaltung für Statistik der DDR). Materiały zostały prowizorycznie uporządkowane w latach 1955 i 1956. Nowy układ nadano im ostatecznie w 1982 roku.

Akta do Bundesarchiv w Koblenz (RFN) trafiały z Document Center Berlin, Statistisches Bundesamt oraz, w latach 1952-1968, ze Stanów Zjednoczonych. Uporządkowane zostały w 1975 roku. Po zjednoczeniu Niemiec zespół przechowywany w Koblenz (nr R 24) scalono z częścią berlińską. W zespole oprócz materiałów statystycznych dotyczących Niemiec znajdują się akta związane z Wrocławiem, Gliwicami i Elblągiem.

Zawartość zespołu „Urząd Statystyczny Rzeszy w Berlinie

Zespół Urząd Statystyczny Rzeszy w Berlinie z zasobu opolskiego archiwum obejmuje lata 1940-1944. Liczy 47,65 m.b. akt i składa się z wypełnionych formularzy podzielonych na wiązki. W każdej z wiązek materiały zostały dodatkowo pogrupowane tematycznie i chronologicznie. Zazwyczaj obejmują one dane z jednego kwartału i jednego urzędu stanu cywilnego oraz dotyczą określonego zdarzenia, np. śmierci ludzi walczących na froncie lub zmarłych w wyniku chorób i starości. Każda z wiązek opisana została w języku polskim. W tytule określono prowincję, z której pochodzą materiały statystyczne, lub narodowość badanej grupy oraz daty skrajne wypełnionych formularzy. Większość materiału statystycznego obejmuje zgłoszenia zgonów. W mniejszej liczbie występują formularze małżeństw i urodzeń. Karty oznaczone zostały literami alfabetu, gdzie A oznacza zawarcie małżeństwa, B – urodzenia, natomiast C – zgony. Materiał ten wysyłany był co kwartał z urzędów stanu cywilnego do Urzędu Statystycznego Rzeszy w Berlinie. Statystyka dotycząca samobójstw leżała w gestii policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei) i również sporządzana była kwartalnie.

Zgodnie z opisem wiązek wskazującym na podział geograficzny w zespole znajdują się m.in. materiały wytworzone w prowincjach: Górny Śląsk, Dolny Śląsk, Pomorze, Prusy Wschodnie, Protektorat Czech i Moraw oraz w landach niemieckich.

Materiały gromadzone do badań demograficznych objęły wiele narodowości zamieszkałych bądź zmarłych na terenie Rzeszy Niemieckiej, m.in.: Niemców, Polaków, Żydów, Cyganów, Włochów, Ukraińców, Rosjan, Czechów, Francuzów, Holendrów, Belgów, Norwegów, Litwinów, Białorusinów, a także Japończyków, Australijczyków i innych emigrantów z obu Ameryk, Afryki i Azji.

Struktura bazy

Wypisy źródłowe przygotowano w formie tabeli zawierającej następujące kolumny:

A. Liczba porządkowa.
B. Imię i nazwisko.
C. Data urodzenia.
D. Data zgonu.
E. Nazwa urzędu stanu cywilnego, w którym zarejestrowano zgon – podana jest miejscowość oraz w nawiasie kwadratowym powiat (Kreis), w którym dany urząd stanu cywilnego się znajdował. Dla miejscowości powiatowych brak informacji w nawiasie kwadratowym.
F. Numer księgi zgonu – jeżeli jest podany na karcie.
G. Miejsce zamieszkania [powiat] – miejscowość (choć na kartach wielokrotnie podana jest również ulica). W nawiasie kwadratowym nazwa powiatu. Dla miejscowości powiatowych brak informacji w nawiasie kwadratowym.
H. Stan cywilny.
I. Przynależność państwowa.
J. Wyznanie.
K. Numer karty – składający się z numeru archiwum, numeru zespołu, kolejnej sygnatury w zespole oraz numeru strony.
L. Uwagi:

– dla kart samobójstw – określenie przyczyny zgonu,
– w przypadku gdy możliwe było ustalenie obozu pracy – nazwa obozu,
– dla przebywających w szpitalu żydowskim w Sosnowcu i Wrocławiu – adnotacja o tym miejscu.

M. Baza Bundesarchiv – dane, które udało się odszukać w bazie Bundesarchiv (http://www.bundesarchiv.de/gedenkbuch/directory.html.de?result#search), w wielu przypadkach różnią się od informacji zawartych na kartach zgonów. W przypadku braku informacji w bazie wpisano 0.
N. Baza Auschwitz – dane, które udało się odszukać w bazie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau (http://pl.auschwitz.org/m/index.php?option=com_wrapper&Itemid=97), weryfikujące informacje zawarte na kartach zgonów, bogatsze o np. numer obozowy.

Struktura kart Statystycznego Urzędu Rzeszy w Berlinie

Poniżej przedstawiono spis informacji, które znajdują się w kartach statystycznych urzędów stanu cywilnego.

A) Karty zgonów: lewy górny akapit – nazwa i terytorium oddziału Statystycznego Urzędu Rzeszy Niemieckiej, rok i miesiąc wypełnienia karty, nazwa USC, numer w księdze zgonów, miejsce zamieszkania i śmierci zmarłego.
Następnie:

1. Imię i nazwisko.
2. Płeć.
3. Data śmierci.
4. Data urodzenia (w przypadku dzieci zmarłych w kilka godzin po narodzinach istnieje rubryka, w której należy określić długość życia).
5. Stan cywilny:

a) dla dzieci zmarłych poniżej 5 roku życia – dziecko ślubne czy nieślubne;
b) dla pozostałych osób: kawaler/panna, żonaty/mężatka, wdowiec/wdowa, rozwodnik/rozwódka;
c) data zawarcia ostatniego małżeństwa oraz czas jego trwania;
d) liczba dzieci z małżeństwa oraz data urodzenia współmałżonka/ki.

6. Wyznanie.
7. Przynależność państwowa.

a) Zawód zmarłego.
b) Stanowisko w pracy.
c) Działalność gospodarcza, którą prowadził zmarły.

8. Miejsce zgonu (szpital, zakład czy niemiecka jednostka pływająca).
9. Przyczyna zgonu (w przypadku samobójstwa – sposób i środek, przy pomocy którego je popełniono):

a) główna przyczyna zgonu;
b) choroby towarzyszące;
c) powikłania;
d) która z wymienionych chorób była przyczyną zgonu;
e) nazwisko lekarza stwierdzającego zgon.

B) Karty samobójstw zawierają następujące pola:

1. Okręg rejencji, powiat.
2. Nazwa wyższego urzędu górniczego.
3. Nazwa dyrekcji kolei.
Dalej:
4. Imię i nazwisko samobójcy.
5. Miejsce zamieszkania, data i miasto urodzenia.
6. Wyznanie.
7. Przynależność państwowa.
8. Stan cywilny.
9. Zawód.
10. Sposób i środek, za pomocą którego popełniono samobójstwo.
11. Przyczyna samobójstwa.
Na drugiej stronie:
12. Miasto lub miejsce znalezienia samobójcy.
13. Data i godzina popełnienia samobójstwa.
14. Sytuacja materialna samobójcy:

a) czy był zdolny do pracy;
b) czy był bezrobotny i od kiedy;
c) czy był bez środków do życia;
d) czy sprawował nad kimś opiekę;
e) ile pozostawił dzieci.

15. Czy samobójstwo popełniono samodzielnie, czy ktoś w nim pomógł i w jakim stopniu.
16. Imię, nazwisko, data i miejsce urodzenia osoby spokrewnionej, która również popełniła samobójstwo, oraz data samobójstwa.

Materiały udostępnione zostały w dobrej wierze, zgodnie ze statutową i ustawową misją Archiwum Państwowego w Opolu.